Λιμναίος Νεολιθικός οικισμός Δισπηλιού

Ο προϊστορικός οικισμός του Δισπηλιού βρίσκεται στη θέση Nησί, στη νότια όχθη της λίμνης της Kαστοριάς (4χλμ. από την πόλη). Eντοπίστηκε το 1932, όταν η στάθμη της λίμνης κατέβηκε, και στο σημείο που χώριζε το Nησί από την όχθη της λίμνης φάνηκαν υπολείμματα ξύλινων πασσάλων. Oι συστηματικές ανασκαφές (1992 και εξής) αποκαλύπτουν τα λείψανα ενός εκτεταμένου λιμναίου οικισμού της Νεότερης Νεολιθικής, από τους σημαντικότερους και παλαιότερους του είδους στην Eυρώπη.

Tα σπίτια του οικισμού, κυκλικά και ορθογώνια, κτίζονται από ξύλο, καλάμια και πηλό πάνω σε ξύλινες πασσαλόπηκτες πλατφόρμες. Mια θαυμάσια εικόνα παρέχει η σύγχρονη αναπαράσταση του λιμναίου οικισμού, που έχει ήδη δρομολογηθεί και προβλέπεται να επεκταθεί σε επιφάνεια περίπου 150 στρ. Στα ζωικά και φυτικά κατάλοιπα καθώς και στα άλλα κινητά ευρήματα της ανασκαφής (κεραμική, εργαλεία, κ.λπ.) καταγράφεται όλο το φάσμα των οικονομικών δραστηριοτήτων των προϊστορικών κατοίκων του Δισπηλιού: γεωργία, κτηνοτροφία, κυνήγι και αλιεία. H αλιεία τεκμηριώνεται μεταξύ των άλλων από πολυάριθμα οστέινα αγκίστρια και από τα ίχνη μιας βάρκας, πανομοιότυπης με αυτές που χρησιμοποιούν και σήμερα οι ψαράδες της Kαστοριάς. Eυρήματα όπως φυλλόσχημες και τριγωνικές αιχμές βελών από οψιανό της Mήλου, κεραμική όμοια με των γειτονικών βαλκανικών περιοχών και ένα λίθινο δακτυλιόσχημο περίαπτο εντάσσουν τον οικισμό του Δισπηλιού στα δίκτυα ανταλλαγών που αναπτύσσονται στον ελλαδικό χώρο ιδιαίτερα κατά τη Nεότερη Nεολιθική.

Mοναδικές πολιτιστικές πτυχές της κοινότητας του Δισπηλιού αποκαλύπτουν τρεις οστέινες φλογέρες καθώς και μια ξύλινη πινακίδα με εγχάρακτα γραμμικά στοιχεία. H πινακίδα αυτή χρονολογείται με βεβαιότητα στο 5260 π.Χ. και δεν αποκλείεται να αποτελεί μια πρώιμη μορφή γραπτού λόγου, όπως εικάζεται και για παρόμοια σύμβολα χαραγμένα σε πηλό, που βρίσκονται σε οικισμούς της νότιας Βαλκανικής.

Νεολιθικός οικισμός Αυγής

Ο οικισμός ιδρύθηκε πριν από 7500 χρόνια (~5650 π.Χ.) και στη διάρκεια των περίπου 1000 χρόνων ζωής του αναπτύχθηκε σε επιφάνεια 50-60 στρ. και οριοθετούνταν περιμετρικά από τάφρους.

Βρίσκεται σε λοφώδη περιοχή, 7χλμ. Δ από το Άργος Ορεστικό και 18χλμ. ΝΔ. της Καστοριάς. Στην πλατεία της Αυγής λειτουργεί Κέντρο Τεκμηρίωσης και Προβολής των Ανασκαφών του Νεολιθικού Οικισμού. Στο κτήριο λειτουργεί, επίσης, χώρος μικρής έκθεσης ευρημάτων και προβολών με στόχο τη βιωματική σχέση των επισκεπτών τόσο με τα υλικά κατάλοιπα του νεολιθικού οικισμού, όσο και με τις σύγχρονες επιστημονικές μεθόδους ανάκτησης αρχαιολογικών πληροφοριών.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ & ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ

Η περιοχή αποτελεί ένα αληθινό μουσείο βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων, καθώς στην καρδιά της στέκεται η πόλη της Καστοριάς, μία από τις σημαντικότερες θέσεις μεσαιωνικής αρχαιολογίας διεθνώς. Πολύ ενδεικτικά θα αναφέρουμε εδώ κάποια εξέχοντα μνημεία της:

Αγ. Αναργύροι

Από τα αρχαιότερα μνημεία της Καστοριάς, κτισμένη στην απότομη πλαγιά της βόρειας πλευράς της πόλης. Είναι τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα. Το μεσαίο κλίτος υπερυψώνεται αρκετά, ώστε να φαντάζει σαν ορθογώνιος τρούλος. Η εξωτερική διακόσμηση των όψεων είναι αρκετά ασυνήθιστη και αξιόλογη και δεν περιορίζεται μόνο στην εναλλαγή σχημάτων κεραμικών πλίνθων και ακανόνιστων λίθων, αλλά έχει και μαρμάρινο διάκοσμο, αμφικιόνια, επίκρανα και παραθυρώματα. Η εσωτερική διακόσμηση του ναού αποτελείται από δύο στρώματα. Το πρώτο στρώμα ζωγραφικής υπολογίζεται ότι ανήκει χρονικά στις αρχές του 11ου αιώνα. Του δεύτερο στρώμα, μεταφέρει την πιο όμορφη ζωγραφική της Καστοριάς από τις τελευταίας δεκαετίες του 12ου αιώνα. Είναι η περίοδος της βασιλείας των Κομνηνών και οι χορηγοί της διασκόσμησης του ναού, η οικογένεια των Λημνιωτών, επιδεικνύουν την πολιτιστική τους στάθμη μέσω αυτού του έργου.

Αγ. Αθανάσιος του Μουζάκη

Ο Άγιος Αθανάσιος οικοδομήθηκε σε μια χρονική περίοδο κρίσιμη για την πόλη της Καστοριάς, όταν γύρω στα 1387 εμφανίζεται στην Καστοριά η αρχοντική οικογένεια Μουζάκη, αλβανικής καταγωγής, η οποία παραλαμβάνει την διακυβέρνηση της πόλης από τους Σέρβους. Το ζωγραφικό του σύνολο αποτελεί μνημείο της υστεροβυζαντινής βαλκανικής ζωγραφικής.

Αγ. Νικόλαο του Κασνίτζη

Περίτεχνο μικρό αρχιτεκτονικό κομψοτέχνημα της κομνήνειας περιόδου (12ος αι.), που μαρτυρεί τον αριστοκρατικό-ιπποτικό χαρακτήρατης εποχής στην αρχοντική κομνήνεια τέχνη του. Βρίσκεται στην πλατεία Ομονοίας, πολύ κοντα στην βυζαντινή ακρόπολη της πόλης.

Αγ. Στέφανος

Είναι μνημείο παγκοσμίως γνωστό για τις πολύ παλαιές νωπογραφίες του (του 9ου αι.) και την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του. Πρόκειται για τρίκλιτη θολοσκέπαστη βασιλική με νάρθηκα. Τα κλίτη καλύπτονται από ημικυλινδρικούς θόλους εκ των οποίων ο μεσαίος είναι αισθητά υπερυψωμένος. Εσωτερικά, οι τοίχοι των κλιτών διατρυπώνται από τοξωτά ανοίγματα. Στον νάρθηκα, όπου σχηματίζεται και όροφος, η κάλυψη γίνεται με θόλο μορφής τέταρτου κύκλου. Στην ανατολική πλευρά, διατηρείται στο ιερό το σύνθρονο, σημάδι που τονίζει τη σημαντικότητα του μνημείου, όπως και τον αρχαϊκό του χαρακτήρα. Εξωτερικά, οι όψεις του διακοσμούνται με τον γνωστό τρόπο της εναλλαγής σε διάφορα σχήματα του γκριζωπού ακανόνιστου ασβεστόλιθου και των κεραμικών πλακών. Επιπλέον διακοσμητικά στοιχεία εμφανίζονται εδώ οι χαραγμένοι κεραμικοί πλίνθοι σε σχήμα Χ, που δημιουργούν μια ζωφόρο πάνω από τα παράθυρα από όλες τις πλευρές του υπερυψωμένου ορθογώνιου φωταγωγού. Εσωτερικά, ο ναός είναι διακοσμημένος με τοιχογραφίες, που προέρχονται από διαφορετικές εποχές. Από τον 9ο αιώνα μέχρι και τον 15ο αιώνα. Ξεχωρίζουν οι τοιχογραφίες της πρώτης φάσης, κυρίως για τις πολύτιμες πληροφορίες που μεταφέρουν για την τέχνη της μεταεικονομαχικής περιόδου.
Ο ναός βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της πόλης, στους πρόποδες του βουνού του Αγίου Αθανασίου.

Μονή Παναγίας Μαυριώτισσας

Βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της χερσονήσου, που εισχωρεί στη λίμνη, 4 χλμ. από την πόλη. Ιδρύθηκε επί των ημερών του αυτοκράτορος Αλεξίου Α' Κομνηνού (1081-1118). Ο ζωγραφικός διάκοσμος διατηρήθηκε στον ανατολικό και δυτικό τοίχο του κυρίως ναού και στον ανατολικό και νότιο τοίχο του νάρθηκα. Η ζωγραφική του καθολικού ανήκει σε διαφορετικές περιόδους από του 12ου και του 13ου αι. Η μεγάλη παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, στον ανατολικό και νότιο τοίχο του νάρθηκα, η σκηνή της Βάπτισης, που εικονίζεται κάτω από αυτήν και οι εξωτερικές τοιχογραφίες αποτελούν πολυ σημαντικά δείγματα της κομνήνειας τέχνης, της τελευταίας δηλαδή μεγάλης μεσαιωνικής τέχνης, πριν την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Φράγγους (Δ' Σταυροφορία) και της κατάρρευσης της αυτοκρατορίας. Η μονή Μαυριωτίσσης διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο σαν πνευματικός χώρος σε όλες τις φάσεις τις ιστορίας της Καστοριάς. Έτσι εξηγείται και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που έδειχναν για αυτήν αξιωματούχοι του Βυζαντίου. Το δε καλλιτεχνικό εργαστήρι που ανέλαβε τη διακόσμηση του μνημείου, είχε άμεση σχέση με την πρωτεύουσα του βυζαντινού κράτους στην Κωνσταντινούπολη.

Ταξιάρχη Μητροπόλεως

Ο Ταξιάρχης είναι μνημείο μεγάλης αρχαιολογικής αξίας. Βρίσκεται κοντά στην Μητρόπολη, προς την νότια πλευρά της πόλης. Στην τοιχοποιΐα του έχουν χρησιμοποιηθεί σπαράγματα αρχαιότερων παλαιοχριστιανικών μνημείων της πόλης, που δεν σώζονται πλέον. Η εξωτερική τοιχοδομία του Ταξιάρχη και ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος διατηρούν την ίδια λογική με αυτήν των άλλων μεγάλων μνημείων της Καστοριάς. Η εσωτερική διακόσμηση του μνημείου με τοιχογραφίες έγινε σε δύο στάδια. Το πρώτο στρώμα τοιχογραφιών, το οποίο είναι σύγχρονο με την οικοδόμηση του μνημείου (10ος αι.), διακρίνεται στις κόγχες του βορείου και νοτίου κλίτους και στους τοίχους του νάρθηκα. Η ζωγραφική αυτή σώζεται σε κακή κατάσταση και ως εκ τούτου είναι αδύνατον να διαπιστωθεί η ποιότητά της. Το δεύτερο στρώμα τοιχογραφιών καταλαμβάνει τις επιφάνειες των τοίχων του κυρίως ναού και χρονολογείται στα 1359.

Παναγία Κουμπελίδικη

Πρόκειται ίσως για τον ναό σύμβολο της Καστοριάς. Βρίσκεται στην βυζαντινή ακρόπολη και είναι ένα κτίσμα κόσμημα για την πόλη, ένα υπόδειγμα κομψότητας. Η επωνυμία "Κουμπελίδικη" ανάγεται στους χρόνους της Τουρκοκρατίας, έχει δε σχέση με τον χαρακτηριστικό ψηλό τρούλλο του ναού, που στα Τουρκικά σημαίνει κουμπές. Η επωνυμία "Σκουταριώτισσα" είναι η αρχική των Βυζαντινών χρόνων και αναγράφεται στη βάση του τυμπάνου του τρούλου.

Μεγάλη εντύπωση προκαλεί ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος του τρούλλου, ο οποίος δίνει και τη διαφορετική αίσθηση. Η αρμονία στη διάταξη των όγκων και η ξεχωριστή επιμέλεια στη διακόσμηση των όψεων πιστοποιούν την ευρηματικότητα και την έμπνευση του αρχιτέκτονα. Το κτίσμα ανήκει χρονικά στον 10ο-11ο αιώνα.

Η ζωγραφική των τοιχογραφιών καλύπτει μια χρονική περίοδο από τον 13ο έως και τον 17ο αιώνα. Χαρακτηριστική σπάνια σκηνή στις εξωτερικές τοιχογραφίες, είναι ο χορός της Σαλώμης (1496), ενώ κάτω απ' αυτήν διακρίνεται η Δέηση, που είναι παλαιότερο στρώμα του τέλους του 14ου αιώνα.