ΜΝΗΜΕΙΑ & ΤΟΠΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ
Σπήλαιο Θεόπετρας
Το σπήλαιο της Θεόπετρας είναι ένα από τα σημαντικότερα προϊστορικά μνημεία της Ευρώπης. Βρίσκεται στον οικισμό Βασιλικής, στο μέσο της διαδρομής Τρικάλων-Καλαμπάκας και είναι επισκέψιμο. Το σπήλαιο της Θεόπετρας είναι μοναδικό στην Θεσσαλία για την συνεχή κατοίκισή του κατά την διάρκεια και των τριών εποχών του λίθου στον ίδιο χώρο.
Από την αψιδωτή είσοδό του βλέπει κανείς τα Μετέωρα. Το εσωτερικό του είναι τετράπλευρο με μικρές κόγχες περιμετρικά, οι οποίες τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης ανθρώπων στο σπήλαιο πιθανότατα χρησίμευαν σαν μικρά δωμάτια γύρω από τον κεντρικό θάλαμο. Οι νεώτερες ανασκαφές έφεραν στο φως στοιχεία για την συνέχεια της κατοίκησης της σπηλιάς και κατά την Παλαιολιθική εποχή και Νεολιθική εποχή, ενώ μέχρι πρόσφατα οι βοσκοί την χρησιμοποιούσαν για φύλαξη ζώων λόγω του άφθονου φωτός που προσφέρει το μεγάλο φυσικό άνοιγμα της εισόδου αλλά και της στεγανότητας της οροφής.
Ανάμεσα στα πολλά ευρήματα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μικρές σχηματοποιημένες μάζες άψητου πηλού, που θεωρούνται πρώιμες προσπάθειες των κατοίκων του σπηλαίου, στην Μέση Παλαιολιθική εποχή, να μορφοποιήσει τον πηλό. Οι αναλύσεις και οι εξειδικευμένες έρευνες των εργαλείων οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι είναι δημιούργημα των τελευταίων ανθρώπων Νεάτερνταλ.
Τα Μοναστήρια των Μετεώρων
Τα μοναστήρια των μετεώρων είναι από τα πλέον γνωστά μνημεία της πατρίδας μας διεθνώς και ένα από τα πιο διάσημα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.
Δεν γνωρίζουμε πότε πρωτοκατοικήθηκαν. Οι πρώτοι ασκητές πρέπει να είχαν καταφύγει στους βράχους προς το τέλος τις πρώτης χιλιετίας. Ηδη τον 12ο αι. είχε συγκροτηθεί στον χώρο των Μετεώρων μια μικρή ασκητική πολιτεία με κέντρο λατρείας τον ναό της Θεοτόκου, νότια του βράχου της Δούπιανης, ο οποίος σώζεται μέχρι σήμερα. Στον μικρό αυτό ναό συνέρεαν οι ασκητές από τα ασκητήριά τους για την κοινή λατρεία και για να συζητήσουν τα όσα κοινά τους απασχολούσαν. Οι πρώτοι ασκητές αναρριχήθηκαν στους βράχους χρησιμοποιώντας σκαλωσιές που τις στήριζαν σε δοκάρια σφηνωμένα σε τρύπες μέσα στον βράχο. Αργότερα χρησιμοποίησαν τις ανεμόσκαλες και το δίχτυ, μέχρι που τις αρχές του εικοστού αιώνα, οπότε λαξεύτηκαν οι πρώτες σκάλες.
Στα μέσα του 14ου αι., ιδρύεται το μοναστήρι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος από τον όσιο Αθανάσιο, ο οποίος έδωσε στον μεγάλο βράχο "Πλατύ Λίθο" το όνομα Μετέωρο και από τότε όλοι οι βράχοι φέρουν αυτό το όνομα. Αυτή ήταν η αρχή για την δημιουργία πολλών μοναστηριών στους επόμενους δύο αιώνες, την περίοδο της μεγάλης ακμής του μοναχισμού στα Μετέωρα. Ο αριθμός των μοναστηριών τότε έφτασε τα 24, δημιουργώντας ένα θεσσαλικό άγιον όρος.
Σήμερα κατοικούνται και λειτουργούν τα έξι από αυτά:
Η Μονή Μεγάλου Μετεώρου, είναι το πρώτο μοναστήρι που ιδρύθηκε από τον Αγ. Αθανάσιο τον 14ο αι. Το καθολικό του μοναστηριού χτίστηκε το 1544 και το αγιογραφήθηκε το 1552, πιθανόν από τον διάσημο αγιογράφο του 16ου αι. Θεοφάνη τον Κρήτα. Οι αγιογραφίες του καθολικού είναι ένα από τα σημαντικότερα σωζώμενα εικονογραφικά σύνολα της μεταβυζαντινής τέχνης.
Ολη η μονή είναι ένα αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό μουσείο ανυπολόγιστης αξίας. Η δε βιβλιοθήκη της αποτελεί εθνικό θησαυρό με τα 640 χειρόγραφά της. Το παλαιότερο χειρόγραφο είναι ένας κώδικας του 9ου αι. με ομιλίες του Χρυσοστόμου και είναι ο παλαιότερος χρονολογημένος κώδικας στην Ελλάδα.
Απέναντι από το Μεγάλο Μετέωρο και σύγχρονα με αυτό ιδρύθηκε η Μονή Βαρλαάμ. Το καθολικό της χτίστηκε κι αυτό το 1542 και αγιογραφήθηκε το 1548, μάλλον από τον μεγάλο αγιογράφο Φράγκο Κατελάνο. Και η μονή Βαρλαάμ είναι ένα έξοχο ζωντανό μουσείο, όπως και το Μεγάλο Μετέωρο, αλλά σε μικρότερη κλίμακα. Ανάμεσα στα 290 χειρόγραφα της βιβλιοθήκης της ξεχωρίζει ένας κώδικας του 10ου αι. που ήταν το προσωπικό ευαγγέλιο του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ' του Πορφυρογέννητου.
Το μοναστήρι του Αγ. Νικολάου Αναπαυσά ιδρύθηκε τον 14ο αι. πάνω σε ένα πολύ στενό βράχο, πράγμα που καθόρισε την οικοδομική της ανάπτυξη σε αλλεπάλληλα επίπεδα. Τον 16ο αι. το μοναστήρι ανακαινίστηκε πλήρως και απέκτησε νέο καθολικό που το εικονογράφησε ο μεγάλος αγιογράφος Θεοφάνης ο Κρήτας. Το καθολικό είναι ένα πολύ μικρό και απλό κτήριο, αλλά φιλοξενεί ένα τόσο σημαντικό εικονογραφικό σύνολο που λίγοι λαμπροί και μεγάλοι ναοί έχουν.
Το γυναικείο μοναστήρι του Αγ. Στεφάνου, που ιδρύθηκε τον 15ο αι., στον βράχο που δεσπόζει πανω από την Καλαμπάκα είναι το μόνο που δεν προσεγγίζεται από σκάλα, αλλά συνδέεται με τον δρόμο μέσω μιας γέφυρας. Κατοικείται από μια μεγάλη και δραστήρια αδελφότητα που έχει προσφέρει πολλά στην ανακαίνιση της μονής.
Τέλος τα δυο μικρά μοναστήρια, αυτό της Αγίας Τριάδος (ιδρύθηκε τον 15ο αι.) και του Ρουσάνου (14/15ος αι.) είναι τα πιο πρόσφατα αναγεννημένα μοναστικά. Η δεύτερη διακρίνεται και για την εντυπωσιακή αρχιτεκτονική της, αλλά και για τις εξαίρετες αγιογραφίες (16ος αι.) του μικρού καθολικού της.
Η Επισκοπή της Καλαμπάκας
Tο πιο σπουδαίο μνημείο της πόλης της Καλαμπάκας είναι ο βυζαντινός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου, ο καθεδρικός ναός της επισκοπής Σταγών. Είναι μια μεγάλη τρίκλιτη μεσοβυζαντινή βασιλική με υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος και κεντρικό παλαιοχριστιανικό άμβωνα (το μόνο σωζώμενο δείγμα στην Ελλάδα) και νάρθηκα που επικοινωνεί με τον κυρίως ναό με τρίβηλο άνοιγμα. Με δυό λόγια, πρόκειται για πολύ σημαντικό μνημείο για την γνώση της βυζαντινής τέχνης.
Η βασιλική της Καλαμπάκας κτίσθηκε τον 10ο αι. επάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικού ναού, ακολουθώντας την κάτοψή του, αλλά στην διάρκεια των αιώνων δέχτηκε αλλεπάλληλες παρεμβάσεις που αλλοίωσαν τα αρχικά μορφολογικά και κατασκευαστικά στοιχεία. Στο ανατολικό άκρο του νότιου κλίτους σώζονται λίγες σημαντικές τοιχογραφίες του 12ου αι., ενώ ο υπόλοιπος ναός είναι εικονογραφημένος με έργα του 16ου αι., από τον γιό του μεγάλου αγιογράφου Θεοφάνη του Κρήτα Νεόφυτου.
Πόρτα-Παναγιά
Τό πιό σημαντικό βυζαντινό μνημείο της περιοχής του Κόζιακα βρίσκεται στην “είσοδο” της καθώς ανεβαίνουμε από την Πύλη, στην όχθη του Πορταϊκού ποταμού, απέναντι από την κωμόπολη της Πύλης. Στον παλιό οικισμό της Πόρτα-Παναγιάς (Μεγάλαι Πύλαι, στα βυζαντινά χρόνια). Εκεί στέκεται ο ναός της Πόρτα-Παναγιάς, άλλοτε καθολικό σταυροπηγιακής μονής. Η μονή ιδρύθηκε το 1283 και διαλύθηκε στην διάρκεια της Τουρκοκρατίας.
Ο ναός της Πόρτα-Παναγιάς αποτελείται από τον κυρίως ναό και τον μεταγενέστερο εξωνάρθηκα. Ο κυρίως ναός είναι τρίκλιτη σταυρεπίστεγη βασιλική. Η τοποθέτηση των στεγών των επιμέρους τμημάτων του ναού σε διαφορετικά ύψη δίνει στο μνημείο μια μοναδική πλαστικότητα. Οι εξωτερικοί τοίχοι διατηρούν μια περίτεχνη και κομψη διακοσμητικότητα στην κατασκευή τους, που έρχεται σε όμορφη αντίθεση με το ημιάγριο φυσικό περιβάλλον του ναού. Ο εξωνάρθηκας, ο οποίος προστέθηκε στο τέλος του 14ου αι. έχει σχήμα σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο.
Το μεγαλύτερο μέρος του γλυπτού διακόσμου του ναού καταστράφηκε κατά την πυρκαγιά του 1855. Το μαρμάρινο τέμπλο είναι το αρχικό με ορισμένες αναπροσαρμογές που οφείλονται στην αποκατάσταση.
Στους δυο ανατολικούς πεσσούς είναι προσαρμοσμένες, σε θέση αντίστροφη της ορθόδοξης διάταξης, ολόσωμες περίφημες ψηφιδωτές εικόνες του Χριστού και της Θεοτόκου Βρεφοκρατού. Από τον εικονογραφικό διάκοσμο, αξιοπρόσεκτη είναι επίσης η τοιχογραφία που καλύπτει την ημικυκλική κόγχη, στην ΝΔ γωνία του κυρίως ναού. Σε αυτήν απεικονίζεται ο κτίτορας της μονής Ιωάννης Δούκας να τον οδηγεί ένας άγγελος στην προστάτιδα της μονής, Παναγία. Πρόκειται για μια από τις σπάνιες προσωπογραφίες των Κομνηνών.
Πρόσφατα, η ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως και τον τάφο του Ιωάννη Δούκα, καθώς επίσης τμήματα του αρχικού μαρμάρινου τέμπλου, τμήματα από αρχαίες ενεπίγραφες στήλες, τμήματα επικράνων (όλα να αποτελούν το δεύτερο δάπεδο της μονής). Επίσης ήρθε στο φως η βάση του αρχικού λίθινου άμβωνα, η στασιδοφόρος και ο μαρμάρινος κίονας που στήριζε την Αγία Τράπεζα, ενώ τμηματικά αποκαλύφθηκε και το αρχικό μαρμάρινο δάπεδο του ναού.
Κοντά στον ναό βρίσκεται ένα από τα πιο εντυπωσιακά πέτρινα γεφύρια της ορεινής Ελλάδας. Το μονότοξο γεφύρι της Πόρτας κατασκευάστηκε το 1514, από τον τότε Μητροπολίτη Λαρίσης, πολιούχο των Τρικάλων, της Καλαμπάκας και της Πύλης, Άγιο Βησσαρίωνα. Το άνοιγμα του τόξου της είναι 29μ. και το μέγιστο ύψος του φθάνει τα 13μ. Το συνολικό μήκος της γέφυρας είναι 66μ. και το πλάτος του καταστρώματός της 2,10μ. Η κατασκευή της αποσκοπούσε στη μοναδική, ως τις αρχές του 20ου αιώνα, οδική σύνδεση μεταξύ Θεσσαλίας και Ηπείρου.
Μονή Δουσίκου
To μοναστήρι του Αγίου Βησσαρίωνος (Δουσίκου) βρίσκεται σε απόσταση 25χλμ. από τα Τρίκαλα, κοντά στην κωμόπολη της Πύλης και πάνω από το χωριό Άγιος Βησσαρίων (πρώην Δούσικο). Η μονή αποκαλείται και μονή του Σωτήρος των Μεγάλων Πυλών λόγω της σύνδεσής της με την κοντινή και διαλυμένη σήμερα, βυζαντινή μονή του 13ου αιώνα, της Πόρτα-Παναγιάς.
Ιδρύθηκε μεταξύ των ετών 1527-1535, στον χώρο ερειπίων μονής του 13ου-14ου αιώνα αφιερωμένης στο Χριστό. Το πρώτο καθολικό της μονής έχτισε ο ιδρυτής της μονής ο Αγιος Βησσαρίων, μητροπολίτης Λάρισσας και ιστορική προσωπικότητα μεγάλης εμβέλειας και κοινωνικής δράσης. Στη θέση του παλαιού αυτού καθολικού κτίστηκε το 1557 το σημερινό καθολικό, από τον ανηψιό του Αγίου Βησσαρίωνος και μητροπολίτη Λαρίσης Νεόφυτο Β΄. Η μονή ήταν από τα πλούσια και δραστήρια μοναστήρια της περιοχής με κτήματα στη Ρουμανία. Το 1771 και το 1820 η μονή λεηλατήθηκε από τους Τουρκαλβανούς, ενώ το 1823 μετά τη σύλληψη και φυλάκιση του ηγουμένου της μονής, ακολούθησε σφαγή και λεηλασία της. Το μοναστήρι έπαθε νέες καταστροφές από πυρκαγιά και τους βομβαρδισμούς του 1943. Σήμερα λειτουργεί με λίγους μοναχούς και είναι άβατο στις γυναίκες.
Κεντρικό κτίριο της αυλής αποτελεί το καθολικό της μονής, αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Πρόκειται για έναν αθωνικού τύπου, σύνθετο τετρακιόνιο, ναό, στον οποίο έχει προστεθεί νάρθηκας και εξωνάρθηκας. Η αγιογράφηση του καθολικού, έργο του περίφημου ζωγράφου Τζώρτζη, αποπερατώθηκε τον Νοέμβριο του 1557. Το καθολικό περιβάλλεται από τριώροφα κτίρια με ξύλινους εξώστες που στεγάζουν τις υπόλοιπες δραστηριότητες της μονής.
Από τη μονή Δουσίκου διέρχεται το κεντρικό πεζοπορικό μονοπάτι του δικτύου του Κόζιακα το οποίο ξεκινά από την Πόρτα-Παναγιά και καταλήγει στο ορειβατικό καταφύγιο του Κόζιακα.
Το μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού Δολιανών
Ο ναός του Τιμίου Σταυρού βρίσκεται σε απόσταση 1,5χλμ. από τον οικισμό Δολιανά και 50χλμ. από την Καλαμπάκα, χτισμένος σε υψόμετρο 1150μ. Είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά μνημεία της Νότιας Πίνδου, χάρη στην ιδιόρρυθμη αρχιτεκτονική του.
Ο ναός ήταν μετόχι της μονής Αγίου Στεφάνου Μετεώρων. Αποτελείται από τον πολύτρουλο και πολύκογχο κυρίως ναό και τον κατεστραμένο σήμερα νάρθηκα. Ο κυρίως ναός έχει κάτοψη τρίκλιτης βασιλικής με 9 ημικυκλικές αψίδες, τρείς στην ανατολική πλευρά και από τρείς σε κάθε μακρά πλευρά. Ο ναός καλύπτεται με στέγη από πλάκες σχιστόλιθου, πάνω στην οποία υψώνονται 12 τρούλοι. Το εσωτερικό του ναού είναι ανεπίχριστο αναδεικνύοντας την λίθινη φυσιογνωμία του.