Ο Νομός Ηρακλείου, λόγω θέσης, μεγέθους και ιστορίας, φιλοξενεί τον μεγαλύτερο και σημαντικότερο αριθμό μνημείων και αρχαιολογικών θέσεων της Κρήτης. Εδώ συναντάμε μερικά από τα σημαντικότερα μνημεία της Ελλάδας, κάποια από τα οποία κατέχουν υψηλή θέση στον παγκόσμιο κατάλογο των μνημείων του ανθρώπινου πολιτισμού. Δεν είναι τυχαίο ότι στα όρια του Νομού βρίσκονται τα τρία μεγάλα ανακτορικά συγκροτήματα του μινωϊκού κόσμου, πέραν των πολλών άλλων σημαντικών μνημείων.

Προϊστορικά μνημεία

• Το ανάκτορο της Κνωσού είναι ένα από τα μεγαλύτερα μνημεία της χώρας μας και ένας από τους δημοφιλέστερους αρχαιολογικούς προορισμούς διεθνώς. Βρίσκεται δίπλα στην πόλη του Ηρακλείου, που είναι χτισμένη πάνω στην μινωϊκή πόλη και το λιμάνι που έλεγχε το μεγάλο παλάτι του Μίνωα. Η θέση κατοικήθηκε από την Νεολιθική εποχή (7000 π.Χ.), πράγμα που την κάνει έναν από τους παλαιότερους συνεχώς κατοικημένους τόπους του κόσμου, μέχρι και την Ύστερη Αρχαιότητα, που ξέπεσε σε επαρχιακό οικισμό, μέχρι να ιδρυθεί ο Χάνδακας λίγο αργότερα και να συνεχίσει την παράδοση της κυριαρχίας του στο Αιγαίο. Η έκταση του ανακτόρου ξεπερνά τα 20 στρ, ενώ τα κτήρια που το συνέθεταν ήταν πολυώροφα και πολυδαίδαλα. Οι τοιχογραφίες που σώθηκαν δίνουν ένα μέτρο της δόξας και της εκλέπτυνσης.
  35 χλμ ανατολικά του Ηρακλείου, στα Μάλια, βρίσκεται το τρίτο μεγάλο ανάκτορο της Κρήτης. Ο αρχαιολογικός χώρος καλύπτει έκταση 7,5 στρ.
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  

• Στο νότιο άκρο του Νομού, 6 χλμ από το Τυμπάκι, βρίσκεται το δεύτερο μεγάλο ανάκτορο της Κρήτης, η Φαιστός. Ήταν το διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο την Νότιας Κρήτης, της πλούσιας κοιλάδας της Μεσαράς και άκμασε από την τρίτη π.Χ. χιλιετία μέχρι και τον 2ο π.Χ. αι., όταν καταστράφηκε από την γειτονική της Γόρτυνα. Ο αρχαιολογικός χώρος του ανακτόρου καλύπτει έκταση 18 στρ.
  6 χλμ ΝΔ της Φαιστού βρίσκεται η παραλιακή μινωϊκή πόλη Κομμός, το λιμάνι της Φαιστού
  
  
  

• Λίγο νοτιότερα (3 χλμ) από την Φαιστό βρίσκεται ο πολύ σημαντικός και εξαιρετικά διατηρημένος μινωϊκός οικισμός της Αγ. Τριάδας. Εδώ βρίσκεται ένα μοναδικό κτήριο, η βασιλική έπαυλη της Αγ. Τριάδας. Ένα θαυμάσιο δείγμα της υψηλής μινωϊκής αρχιτεκτονικής ένα μικρό παλάτι που χρησιμοποιούσε ο ἀρχων της Φαιστού παράλληλα με το ανάκτορό της. Ο αρχαιολογικός χώρος της Αγ. Τριάδας καλύπτει έκταση σχεδόν 19 στρ.
  
  
  

• Άλλες σημαντικές θέσεις στον Νομό είναι:
  Ο μινωϊκός οικισμός της Αμνισού, 7 χλμ ανατολικά του Ηρακλείου, όπου βρίσκεται και η περίφημη μινωϊκή έπαυλη των κρίνων, ένα τοιχογραφημένο, διώροφο, μινωϊκό μέγαρο επιφάνειας 400 τ.μ. στην κάτοψη.
  Η εξαιρετικά διατηρημένη μινωϊκή πόλη Τυλισσός, 17 χλμ ΝΔ του Ηρακλείου.
  Στις Αρχάνες, στην σκιά του ιερού βουνού του Γιούχτα, βρίσκεται το πολύ σημαντικό προϊστορικό νεκροταφείο στο Φουρνί, με συνεχή χρήση 1000 χρόνων, και ο οικισμός στο Βαθύπετρο.
  Τέλος, στην κορυφή του όρους Γιούχτας, πάνω από το Ηράκλειο, στην θέση Ανεμόσπηλια, έχει βρεθεί το σημαντικότερο τριμερές ιερό κορυφής της μινωϊκής Κρήτης. Το ιερό κατέρρευσε από σεισμό στην διάρκεια θυσιαστικής τελετής και οι σκελετοί των συμμετεχόντων βρέθηκαν μετά από 3500 χρόνια στην θέση τους.
  
  
  

Μνημεία των ιστορικών χρόνων

• Έξω από τους Αγ. Δέκα στον Νότο του Νομού, βρίσκεται η σημαντικότερη πόλη της Κρήτης των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, η Γόρτυνα. Η περιοχή κατοικούνταν από τα νεολιθικά χρόνια, αλλά άρχισε να γίνεται σημαντική στα αρχαϊκά χρόνια. Ο αρχαιολογικός της χώρος είναι από τους σημαντικότερους του είδους του στην Ελλάδα. Από τα μνημεία της ξεχωρίζουν το Ωδείο της, ο ανάγλυφος κώδικας της Γόρτυνας—η πληρέστερα σωζόμενη αρχαιοελληνική νομοθεσία—και η βασιλική του Αγ. Τίτου, ένας από τους αρχαιότερους σωζόμενους χριστιανικούς ναούς του κόσμου.
  
  
  

• Στον γραφικό Λέντα, στο Λιβυκό πέλαγος, υπάρχουν τα ερείπια του πείφημου Ασκληπιείου του.